Nedir bu hız sınırlandırıcı?
Son zamanlarda sık sık otobüs kazaları meydana gelmektedir. Otobüs kazalarının nedenleri sorulan uzmanlar, kaza nedenleri arasında sık sık hız sınırlandırıcıların devre dışı bırakıldığını, bu nedenle azami 100 km/h saat hız ile gitmesi gereken otobüslerin, 140 -150 km/h ile gider hale geldiğini söylemektedirler. Nedir bu hız sınırlandırıcı?
Hız ayarlayıcı olarak da bilinen hız sınırlandırıcılar, aracın maksimum hızını kontrol etmek ve sınırlandırmak için motorlu araçlara takılan cihazlardır. Bu cihazlar, araçların önceden belirlenmiş hız sınırlarını aşmasını önleyerek güvenliği artırmak için tasarlanmıştır.
Hız sınırlandırıcı donanımlar tip onayı almak zorundadır. Hız sınırlandırıcı donanımların tip onay işlemleri, Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu (UNECE) 89 Numaralı Regülasyonu (R-89) ve AB 92/24/AT (Motorlu Araçların Hız Sınırlandırıcı Donanımları ve Bunların Takılması İle İlgili Tip Onay Yönetmeliği) ile düzenlenmiştir. Her iki yönetmelikte Türkiye tarafından kabul edilmiştir.
Hız sınırlandırıcı donanım (Cihaz): Yönetmelik kapsamındaki bir araç üzerinde
kullanılmak üzere tasarlanmış, ayrı teknik ünite onayı verilebilecek bir hız sınırlandırıcı cihazdır. Başlangıçtan itibaren araçların tasarımına dâhil edilmiş olan hız sınırlama sistemleri, hız sınırlandırıcı cihazlar ile aynı şartları karşılamalıdır.
Anlaşılacağı üzere, hız sınırlandırıcı donanımlar, ayrı bir donanım olarak üretilebileceği gibi, motorun bütünleşik bir parçası olarak ta üretilebilmektedir. Motorlu araçların tip onay yönetmeliğine göre, 2000 yılından sonra üretilen benzinli ve 2003 yılından sonra üretilen dizel motorlarda, hız sınırlandırıcı donanımlar motor beyni ile (ECU,MCU) ile bütünleşik olarak üretilmektedir. Daha önceki yıllarda üretilen araçlara, harici bir donanım olarak takılmaktadır. Motor ile bütünleşik olan hız sınırlandırıcı donanımların tip onay işlemleri, aracın tip onay işleminin bir parçasıdır. Yukarda belirtilen yönetmeliklere göre, üreticiler N2,N3 sınıf araçların (Azami yüklü ağırlığı 3,5 Ton’dan fazla olan tüm yük araçları) hız sınırlandırıcılarını 90 km/h ile, M2, M3 sınıf araçların (Yolcu dahil 9 kişiden fazla kapasiteli tüm yolcu taşımaya mahsus araçlar) hızlarını ise 100 km/h ile sınırlandırılmaktadır. Bu bir zorunluluktur. Ancak, araç satıldıktan sonra, araç sahipleri hız sınırlarını merdivenaltı servislerde kaldırtmakta veya yükseltmektedir. Mevzuata göre, hız sınırlandırıcı ayarları, yasal sınırlar altında ayarlanabilir, ancak yasal değerlerin üzerinde bir değere ayarlanması, yasa dışıdır.
Hız sınırlandırıcı donanımlar, trafikte kullanılan bir ölçü aletidir. 2006 yılında, bakanlar kurulu kararı ile 3516 sayılı Ölçüler ve Ayar Kanunu kapsamına alınmıştır. Bu kapsamda, hız sınırlandırıcıların tamir ve ayarlarının ve kalibrasyonlarının peryodik olarak, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından yetkilendirilen servislerce yapılması gerekmektedir. Bakanlık 2006 yılından beri bu işlemi yapmamıştır. Ayrıca, hız sınırlandırıcı donanımlar, araç muayenesinde kontrol edilmelidir, kusur tablosunda vardır, ancak hafif kusurdur ve kontrol edilmemektedir. Ağır kusur olarak düzeltilmelidir.
Hız sınırlandırıcı nasıl çalışır?
1. Elektronik Kontrol Ünitesi (ECU, MCU): Bir hız sınırlandırıcının temel bileşeni Elektronik Kontrol Ünitesidir (ECU). ECU, aracın hız, gaz kelebeği konumu ve vites konumu gibi çeşitli parametrelerini izler. Araç önceden ayarlanmış hız sınırına ulaştığında, ECU daha fazla hızlanmayı önlemek için müdahale eder ve hızı ayarlı hızın altına düşürür.
2. Gaz Kelebeği Kontrolü: ECU, gaz kelebeğini elektronik olarak kontrol eder. Hız sınırlandırıcı devreye girdiğinde, ECU, aracın hızını önceden ayarlanmış sınırda veya altında tutmak için gaz kelebeği girişini azaltır. Modern araçlarda bu, tipik olarak, gaz kelebeğinin mekanik yerine elektronik olarak kontrol edildiği drive-by-wire teknolojisi ile elde edilir.
3. Yakıt Enjeksiyon Kontrolü: Bazı araçlarda hız sınırlandırıcı aynı zamanda yakıt enjeksiyon sistemini de kontrol eder. ECU, motora enjekte edilen yakıt miktarını azaltarak motorun güç çıkışını sınırlayabilir ve böylece aracın hızını kontrol edebilir.
4. Ateşleme Zamanlaması: Hız sınırlandırıcılar tarafından kullanılan bir diğer yöntem de ateşleme zamanlamasını ayarlamaktır. ECU, ateşleme kıvılcımını geciktirerek motor gücünü azaltabilir ve hızı sınırlayabilir.
Binek araçlarda da hız sınırlandırıcılar bulunmaktadır. Kişiler veya firmalar isterlerse, yetkili servislerde araçlarının hızlarını istedikleri değerlerde sınırlandırabilirler. Böylece , aracın güvenli hız sınırları içinde çalışması sağlanır, hem sürücüyü hem de diğer yol kullanıcılarını korurlar.
Büyük araç filosuna sahip şirketlere, sürücülerinin hızını yönetmek ve izlemek için hız sınırlandırıcıları kullanmaları ve devre dışı bırakmamaları veya daha yüksek değerlere ayarlatmamaları önerilir. Bu, yakıt tüketimini azaltmaya, aşınma ve yıpranmayı en aza indirmeye ve genel güvenliği artırmaya yardımcı olur. Ayrıca, üretimde ayarlanan hız değerleri yukarı doğru değiştirildiğinde veya devre dışı bırakıldığında, aracın tip onayı düşmektedir. Tip onayı olmayan bir aracın ise, trafiğe çıkması yasaktır. Bir kaza durumunda, sigorta bir inceleme yapar ve durumu tespit ederse, hasarları tazminat dışı bırakabilecektir.
Hız sınırlandırıcıların faydaları
- Gelişmiş güvenlik: Hız sınırlandırıcılar, aşırı hızları önleyerek kaza riskini azaltır.
- Yakıt verimliliği: Hızları optimum aralıklarda tutmak yakıt ekonomisini artırır.
- Azaltılmış emisyonlar: Daha düşük hızlar, araç emisyonlarının azalmasına neden olarak çevrenin korunmasına katkıda bulunur.
- Mevzuata uygunluk: M2,M3 ve N2,N3 sınıf araçların hızlarının yukarda belirtilen değerlerde sınırlandırılması bir zorunluluktur.
Hız sınırlandırıcılar, modern otomotiv güvenliği ve verimliliğinde çok önemli bir rol oynamaktadır. Elektronik kontrol mekanizmalarından yararlanan bu cihazlar, araçların güvenli hız sınırları içinde çalışmasını sağlayarak yalnızca sürücüye değil, aynı zamanda daha geniş bir topluluğa da fayda sağlar.
Takograf takılı araçlarda, aracını hızını takograf ölçer ve aracın diğer beyinleri (merkez) paylaşır. Bu merkezlerden biriside hız sınırlandırıcıdır. Takograf muayenelerinde yapılan hatalar ve manipülasyonlar, hız sınırlandırıcı donanımların doğru çalışmasını olumsuz olarak etkilemektedir.
Hız sınırlandırıcı donanımlara müdahale edildiği nasıl anlaşılır?
1.Arıza tespit bilgisayarı ile; Aracın OBD soketine arıza tespit bilgisayarı takılarak, hız sınırlandırıcının ayarlandığı değer görülebilir, değiştirilebilir. Bu özellik, araç marka ve modelleri ile arıza tespit bilgisayarlarının sahip olduğu özelliklere göre farklılık gösterebilir.
2.Takograf hız kayıtlarını inceleyerek; Takograf son 72 saatin hız verilerini saniye saniye kaydeder. Hız verileri incelendiğinde, araç 60 sn’den uzun süre, ayar değerlerinin üstünde seyahat etmişse, ayar değiştirilmiştir. Ancak nihai işlem öncesi, serviste arıza tespit bilgisayarı ile kontrol edilmesi önerilir.
3. Araç ile sürüşe çıkın. Aracınız otobüs ise 100 km/h hızını aştığınızda, 60 sn. sonra motor gazı kesip hız 100km/h altına düşüyorsa, ayar doğrudur. Değilse ayarlara müdahale edilmiştir.
Son olarak; altyapı, araçlar ve araç donanımları, uzun süreli olarak ticari yük araçlarının 90 km/h , ticari yolcu araçlarının 100 km/h ile seyahat edeceğine göre tasarlanmakta ve üretilmektedir.
Bilal Yeşil
Elektrik Elektronik Mühendisi
Takograf danışmanı
Türkiye Trafik Kazalarını Önleme Derneği Yönetim Kurulu Üyesi
